روانشناسی کودک چیست؟

در دوران رشد، فهمیدن چگونگی تفکر و تعامل فرزندان با دنیای اطراف می‌تواند یکی از مسائل مهم و پیچیده برای پدر و مادر باشد. توانایی درک دیدگاه فرزندتان به دنیا، آموزش مهارت‌های جدید به آن‌ها و هدایت آن‌ها در زمان بروز احساسات و تغییرات مهم، همه جزئی از مسئولیت‌های والدین است، اما این کار آسان نیست. عوامل محیطی، ژنتیکی و فرهنگی همگی می‌توانند بر رشد کودک و سرعت ترقی آن‌ها از یک مرحله به مرحله بعدی تأثیر بگذارند. کودکان معمولاً دچار سختی می‌شوند که بتوانند تجربیات خود را توضیح دهند و کمتر قادر به تحلیل احساسات خود هستند. در اینجاست که روانشناسی کودک می‌تواند به شما کمک کند تا اطلاعات مهم و ارزشمندی را دریافت کنید.

روانشناسی کودک چیست؟

در واقع روانشناسی کودک، بررسی عمیق و جامع از توسعه ذهنی و روحی کودک است. این رشته علمی، به بررسی روابط کودک با خانواده‌اش، خودش و محیط اطرافش می‌پردازد و در نتیجه، توانایی‌های فکری و روانی کودک را شناسایی و تحلیل می‌کند. روانشناسی کودک، یک مبحث جدید و مستقل است که به بررسی هوش و آگاهی کودک و تأثیر آن بر رشد و تکامل او می‌پردازد. این مبحث علمی، به ما نشان می‌دهد که چگونه این موجود کوچک و ظاهراً ضعیف، که یک روز فقط یک قطعه گوشت و پوست بود، چگونه رفتار و عملکرد خود را در این دنیای بزرگ یاد گرفته و با چه شرایطی به دوران نوجوانی رسیده است. تکامل روحی کودک به تدریج و در مقایسه با رشد و تکامل اجزای بدنی و مراحل بلوغ او، کاملاً متمایز و مجزا است.

این دو فاز مستقل هر کدام شرایط خاص خود را دارند و هر دو به صورت هم‌زمان پیش می‌روند و از یکدیگر حمایت می‌کنند. برای درک مراحل روحی کودک، کافی نیست فقط از زمان تولد او را مورد بررسی قرار داد، زیرا قبل از تولد، در زمانی که جنین در آن محیط کوچک و تاریک محصور می‌شود، عوامل و شرایطی وجود دارد که بدون اینکه ما بدانیم، بنیاد زندگی او را می‌سازد.

از این نکته می‌توان نتیجه گرفت که از یک دیدگاه نظری، روانشناسی کودک باید از زمان قبل از تولد مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین، روانشناسان کودک، در حالی که پیشرفت روحی او را مطالعه می‌کنند، باید بدانند که بنیاد وجود این کودک چگونه ساخته شده است و پس از تولد، محیط و افراد اطراف چه تأثیری بر او گذاشته‌اند. کسی که می‌خواهد روح کودک را مطالعه کند، باید از عواملی که باعث بروز این خصوصیات شده است، آگاهی کامل داشته باشد.

۵ موضوع مورد مطالعه در روانشناسی کودک

روانشناسی کودک، ابزاری قدرتمند برای والدین و معلمان است تا بتوانند به بهترین شکل با کودکان ارتباط برقرار کنند و نیازهای آنها را برآورده سازند. این علم پنج حوزه کلیدی را پوشش می‌دهد که می‌توانند درک ما را از کودکان افزایش دهند.

۱.حوزه اجتماعی شدن

توسعه اجتماعی و توسعه عاطفی با هم در ارتباط هستند. اجتماعی شدن به معنای فراگیری ارزش‌ها، دانش و مهارت‌هایی است که کودکان را قادر می‌سازد تا به طور مؤثر با دیگران ارتباط برقرار کنند و به خانواده، مدرسه و جامعه کمک کنند. این یک فرایند پیوسته است، اما دوران کودکی یک دوره حیاتی برای اجتماعی شدن است. روابط اولیه و مهم کودکان با والدین یا مراقبان اصلی خود است. کیفیت این رابطه بر توسعه اجتماعی آینده تأثیر عمیقی دارد. در روابط با همسالان، کودکان یاد می‌گیرند که چگونه تعاملات اجتماعی را با دیگر کودکان آغاز و حفظ کنند. آنها مهارت‌هایی را برای مدیریت تعارض کسب می‌کنند، مانند نوبت گرفتن، سازش و چانه زنی و…

بازی نیز شامل هماهنگی متقابل، گاهی اوقات پیچیده، اهداف، اقدامات و درک است. از طریق این تجربیات، کودکان روابط دوستانه‌ای ایجاد می‌کنند که منابع بیشتری از امنیت و حمایت را برای کسانی که توسط والدین یا مراقبان اصلی آنها ارائه می‌شود، فراهم می‌کند. موانعی که می‌توانند در رشد مهارت‌های اجتماعی مناسب با سن کودکان تأثیرگذار شوند، از عوامل متنوعی نظیر میزان محبت و علاقه والدین تا شرایط اجتماعی و اقتصادی خانواده تشکیل شده است. برخی از کودکان که نمی‌توانند به طور مؤثری با دیگران ارتباط برقرار کنند، با مشکلاتی در برقراری و حفظ روابط مطلوب با دیگران روبرو هستند. این موضوع محدودیتی است که برای بسیاری از آنها تا سن بزرگسالی ادامه دارد.

۲.حوزه احساسات

تکامل عاطفی به معنای فراگیری تجربیات احساسی و افکار عاطفی است. این حوزه به درک چگونگی پدیدار شدن احساسات و دلایل آن، همچنین تشخیص احساسات شخصی و دیگران، و سپس توسعه روش‌های کارآمد برای کنترل آنها و… می‌پردازد. این فرایند ترکیبی از زمان نوزادی آغاز می‌شود و تا سن بلوغ ادامه دارد. اولین احساساتی که در نوزادان قابل شناسایی است شامل خوشحالی، خشم، اندوه و ترس است. بعداً، زمانی که کودکان شروع به بروز احساس خود می‌کنند، احساسات پیچیده‌تری مانند شرم، تعجب، خوشحالی، گناه، افتخار و همدردی نیز ظاهر می‌شوند. عواملی که باعث واکنش‌های عاطفی می‌شوند نیز تغییر می‌کنند، همان‌طور که استراتژی‌های استفاده شده برای کنترل آنها تغییر می‌کند. برخی از کودکان در یادگیری کنترل احساسات با مشکلات بیشتری روبرو هستند.

این مسئله ممکن است ناشی از خصوصیات عاطفی منحصر به فرد آنها باشد. برخی از کودکان به طور طبیعی احساسات را با شدت و آسانی بیشتری تجربه می‌کنند. این کودکان به لحاظ عاطفی پاسخگویی بیشتری دارند و برای آرام شدن با چالش‌های بیشتری مواجه هستند. کودکان با واکنش‌های عاطفی نیز نسبت به سایر کودکان به سرعت و آسانی بیشتری اضطراب را تجربه می‌کنند. یک روانشناس کودک در ابتدا عواملی را که باعث می‌شود کودک در بیان یا کنترل احساسات خود با مشکل روبرو شود، شناسایی می‌کند. سپس استراتژی‌هایی را طراحی می‌کنند تا به کودک کمک کنند تا احساسات خود را قبول کند و ارتباطات بین احساسات و رفتار خود را درک کند.

۳.حوزه رفتار در روانشناسی کودک

گاهی اوقات، کودکان می‌توانند شرور، سرکش و ناپایدار باشند. تعاملات بین والدین و فرزندان اجتناب ناپذیر است، زیرا کودکان از دوران دو سالگی تا دوران نوجوانی برای بیان استقلال و توسعه هویت خود تلاش می‌کنند. این رفتارها بخش طبیعی از فرایند رشد هستند. با این حال، برخی از کودکان با رفتارهای چالش برانگیز که فراتر از استانداردهای سنی آنها است، بسیار سخت گیر هستند. در حقیقت، مشکلات رفتاری عامل اصلی والدین برای درخواست کمک از روانشناس کودک می‌باشد.

روانشناسی کودک یک فرایند جامع است که در آن تمام عوامل ممکن که بر رفتار کودک تأثیر می‌گذارد، از جمله مسائل مربوط به مغز، ژنتیک، تغذیه، دینامیک خانوادگی و استرس، مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس راه‌حل‌های مناسب برای آنها ارائه می‌شود. مشکلات رفتاری می‌توانند موقت باشند و معمولاً در پاسخ به شرایط استرس زا ایجاد می‌شوند، مانند تولد یک فرزند جدید، طلاق والدین یا فوت یک عضو خانواده و… به نظر می‌رسد که برخی از مشکلات رفتاری، الگوهایی از رفتارهای دشمنانه، تهاجمی یا آسیب‌رسان مداوم را در بر می‌گیرد که برای سن کودک مناسب نیست. اختلالات رفتاری آسیب‌رسان متداول شامل اختلال مقاومتی (ODD)، اختلال رفتاری (CD) و اختلال کمبود توجه/ بیش فعالی (ADHD) است. این سه نوع اختلال رفتاری علائم مشترکی دارند و ممکن است با مشکلات عاطفی و اختلالات خلقی تشدید شوند.

۴.حوزه نقاط عطف

روانشناسان از مراحل مختلف توسعه و رشد کودک برای ارزیابی پیشرفت‌های او در زمینه‌های مختلف استفاده می‌کنند. این مراحل به عنوان نقاط عطف در فرایند رشد کودک به کار می‌روند، که نشان می‌دهد یک کودک در یک سن خاص چه توانایی‌هایی دارد. شناخت این مراحل برای سنین مختلف به روانشناسان کمک می‌کند تا توسعه طبیعی کودک را فهمیده و مشکلات احتمالی در تأخیر رشد را شناسایی کنند.

برای نمونه، یک کودک ۱۲ ماهه معمولاً قادر است که روی پای خود بایستد و با حمایت از یک جسم، وزن خود را حفظ کند. برخی از کودکان در این سن حتی می‌توانند قدم بزنند. اگر یک کودک تا ۱۸ ماهگی نتواند راه برود، این ممکن است نشانه‌ای از مشکلی باشد که نیاز به بررسی بیشتر دارد. مناطق عطف با یکدیگر همبستگی دارند و بر هم تأثیر می‌گذارند. چهار گروه اصلی از نقاط عطف رشد وجود دارد:

• نقاط کلیدی فیزیکی: که به پیشرفت توانایی‌های حرکتی درشت و ظریف مرتبط است.
• نقاط کلیدی شناختی یا عقلی: که به توانمندی رشد فکری کودک برای تفکر، یادگیری و حل مشکلات اشاره دارد.
• نقاط کلیدی اجتماعی و عاطفی: که به قابلیت کودک در بیان احساسات و پاسخ به تعاملات اجتماعی مرتبط است.
• نقاط کلیدی ارتباطی و زبانی: که شامل پیشرفت در توانایی‌های ارتباطی کلامی و غیرکلامی کودک است.

۵.حوزه رشد در روانشناسی کودک

تحولات بدنی به تغییراتی اشاره دارد که در ساختار جسمی انسان رخ می‌دهد. این تغییرات معمولاً در یک الگوی ثابت و قابل پیش‌بینی پیش می‌روند و شامل اکتساب توانایی‌های خاصی مانند هماهنگی حرکات مختلف می‌شود. پیشرفت فکری یا شناختی، به فرایندهایی اشاره دارد که از آنها برای کسب دانش استفاده می‌شود. این رشد شامل زبان، تفکر، استدلال و تخیل می‌شود. پیشرفت اجتماعی و عاطفی به حدی با هم در ارتباط هستند که معمولاً در یک گروه قرار می‌گیرند. یادگیری چگونگی ارتباط با دیگران بخشی از پیشرفت اجتماعی کودک است، در حالی که پیشرفت عاطفی شامل احساسات و بیان احساسات است.

احساسات مثل اعتماد، ترس، اعتماد به نفس، غرور، دوستی و شوخ طبعی نقش مهمی در پیشرفت اجتماعی و عاطفی انسان دارند. اگرچه برای فهم بهتر، ممکن است توسعه فیزیکی، شناختی و اجتماعی – عاطفی کودکان را به دسته‌های مختلف تقسیم کنیم، اما همه این حوزه‌ها به صورت ناگسستنی با هم در ارتباط هستند. پیشرفت در یک حوزه می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر حوزه دیگر داشته باشد. برای نمونه، نوشتن کلمات نیازمند مهارت‌های حرکتی ظریف و همچنین مهارت‌های شناختی زبان است. علاوه بر این، تحقیقات نشان داده است که رشد و توسعه از الگوها یا اصول کلیدی خاصی پیروی می‌کند. درک این اصول می‌تواند تأثیر زیادی بر نحوه مراقبت، رفتار و آموزش کودکان داشته باشد.

چرا روانشناسی کودک اهمیت دارد؟

همه ما می‌خواهیم که فرزندانمان در یک محیط سالم و معقول رشد کنند. اما گاهی اوقات نمی‌توانیم تشخیص دهیم که آیا رفتار یک کودک نشان‌دهنده یک مرحله طبیعی از رشد است یا نشانه‌ای از یک مشکل است. روانشناسان کودک می‌توانند به ما کمک کنند تا این تفاوت را درک کنیم. درک الگوهای روانی طبیعی و غیرطبیعی کودک می‌تواند به والدین کمک کند تا بهتر با فرزند خود ارتباط برقرار کنند، به آن‌ها روش‌های مدیریت احساسات را آموزش دهند و در هر مرحله جدیدی از رشد و توسعه به آن‌ها کمک کنند.

متخصصان روانشناسی کودک قادرند به سرعت علائم رفتاری غیرطبیعی را شناسایی کنند. آنها می‌توانند در شناسایی عمیق مشکلات رفتاری رایج مانند مسائل مربوط به یادگیری، بیش فعالی و اضطراب کمک کنند و همچنین به کودکان آموزش دهند تا چگونه به صورت شخصی در مقابل این نوع اختلالات اقدام کنند و در کنترل آنها مشارکت کنند. روانشناسان کودک همچنین می‌توانند در پیشگیری، ارزیابی و شناسایی تاخیرهای رشدی یا اختلالات رشدی مانند اوتیسم کمک کنند.

کلام آخر

 در آخر این که روانشناسی کودک، یک حوزه تخصصی است که در دنیای امروز ما اهمیت بالایی دارد و در واقع می‌تواند تأثیر مستقیمی بر رفتار و تعاملات اجتماعی کودکان در آینده داشته باشد. این حوزه علمی به ما این امکان را می‌دهد که بتوانیم بهتر با کودکان ارتباط برقرار کنیم و به آنها کمک کنیم تا به بهترین شکل ممکن به یک فرد کامل و خوب تبدیل شوند. این رشته با ارائه توصیه‌ها، مباحث و کاربردهای متنوع، به والدین و معلمان کمک می‌کند تا بهتر بتوانند کودکان را درک کنند و از آنها مراقبت کنند، که این موضوع بسیار مفید است.

به نظر می‌رسد که هر فرزند با توجه به محیطی که در آن بزرگ می‌شود، تجربیات منحصر به فردی دارد. این موضوع حائز اهمیت است که بفهمیم رشد و عملکرد یک کودک تحت تأثیر عوامل متعددی از داخل و بیرون قرار دارد و بنابراین باید واکنش‌ها و رفتارها با توجه به این شرایط تنظیم شوند. در این مورد، روانشناسی کودک نقش مؤثری دارد.